Ngôi nhà của người chết - nơi tái sinh linh hồn nhân loại

Tuy nhiên, đây lại là một viên ngọc thô đặc biệt – một tác phẩm mang tính bước ngoặt, như một khúc chuyển chương giữa con người cũ và con người mới của Dostoevsky, giữa văn học cảm thương lãng mạn và văn học hiện sinh mang đậm yếu tố thần học. Nếu không có “ngôi nhà chết chóc” ấy – là trại lao động khổ sai ở Siberia – thì có lẽ cũng sẽ không có một Dostoevsky vĩ đại sau này.

Tác phẩm được viết sau khi Dostoevsky trở về từ bốn năm lưu đày tại trại lao động, vì tham gia nhóm trí thức tư tưởng tự do Petrashevsky. Nhưng thay vì một bản tự truyện trực tiếp, ông chọn hình thức "ghi chép hư cấu" qua nhân vật Alexandr Petrovitch – một người quý tộc bị đầy đi vì tội giết vợ. Sự hóa thân này vừa giúp ông giữ được khoảng cách mô tả khách quan, vừa cho phép bộc lộ nội tâm và triết lý nhân sinh từ trải nghiệm sống thực đầy đau đớn.

Không giống các tiểu thuyết truyền thống có tuyến truyện liền mạch, Ngôi nhà của người chết được cấu trúc như những lát cắt rời rạc của cuộc sống nơi địa ngục trần gian – nhà tù lao động. Tác phẩm là tập hợp những hồi ức, quan sát, suy tư và mẩu chuyện nhỏ về những người tù – đa phần là nông dân, tội phạm hình sự, những kẻ bị xã hội ruồng bỏ. Nhưng cũng chính ở nơi tăm tối ấy, ánh sáng của lòng trắc ẩn, nhân tính và khát vọng sống lại trở nên rực rỡ hơn bao giờ hết. Tựa như một nhà khảo cổ đào bới tro tàn để tìm kiếm dấu tích linh hồn, Dostoevsky bước vào “ngôi nhà của người chết” để truy lùng sự sống của con người.

Ngay từ những trang đầu, người đọc được dẫn vào một thế giới xa lạ, biệt lập và khốc liệt. Đó là Siberia – vùng đất lạnh lẽo, câm lặng và phủ đầy băng tuyết. Đó là nhà tù, nơi con người không còn tên gọi, không còn tự do, mà chỉ còn là số hiệu, là dây xích, là mồ hôi, và là sự cam chịu. Nhưng trong ánh nhìn của Dostoevsky, cái trại tù ấy không đơn thuần là nơi giam giữ thể xác, mà là một biểu tượng sâu xa hơn: nơi linh hồn con người bị tước đoạt phẩm giá, bị dìm vào nỗi cô đơn tuyệt đối, để rồi từ đó hoặc tan rã hoàn toàn, hoặc được tái sinh.

Điều đặc biệt trong cách kể chuyện của Dostoevsky là ông không hề tô hồng hay lý tưởng hóa tù nhân. Ông không giấu sự thô lỗ, bạo lực, mê tín và độc ác của họ. Trong nhiều đoạn, ông mô tả các vụ hành hung, trộm cắp, mại dâm, những tiếng cười đê tiện hay những cái nhìn hằn học. Nhưng ẩn sâu dưới lớp vỏ ấy, ông luôn tìm ra những khoảnh khắc dịu dàng, những hành động tử tế vụng về, và cả những linh cảm đạo đức lặng lẽ. Có một người tù tuy mặt mày dữ tợn nhưng bí mật giấu ổ bánh mì cho bạn ốm. Có người ngày thường hung dữ nhưng trong lễ Phục sinh lại lặng lẽ quỳ gối, nước mắt giàn giụa khi nghe cha xứ đọc lời: “Xin hãy chấp nhận con như đã từng chấp nhận tên trộm trên thập tự giá.”

Chính những khoảnh khắc như thế đã khiến Dostoevsky tin rằng: không có con người nào là hoàn toàn mất nhân tính. Ngay cả những kẻ tội lỗi nhất cũng có thể, trong một giây phút nào đó, chạm tới ánh sáng của sự cứu chuộc. Đó là quan niệm mang đậm màu sắc Kitô giáo – nhưng không giáo điều, không hình thức – mà là một đức tin sống động, thấm qua từng vết chai, vết thương và tiếng nấc thầm lặng trong tù.

Một trong những chương nổi bật nhất là khi Dostoevsky mô tả cảnh tù nhân được đi nhà thờ vào ngày lễ lớn. Những con người xù xì, rách rưới, tàn nhẫn kia bỗng trở nên ngoan đạo, rụt rè và khát khao được rửa sạch. Ai nấy đều cố dành dụm đồng xu cuối cùng để mua nến, để cầu nguyện, để thắp lại chút hy vọng rằng mình vẫn còn thuộc về thế giới của những người sống. Trong chính những nghi lễ tưởng chừng hình thức ấy, ông thấy điều sâu sắc nhất: niềm tin là sợi chỉ cuối cùng buộc con người với nhân tính.

Dưới góc độ văn học, Ngôi nhà của người chết là một thử nghiệm táo bạo. Nó vừa là hồi ký, vừa là tiểu thuyết, vừa là tư liệu xã hội, vừa là biên niên sử tâm linh. Cách tổ chức thời gian phi tuyến – nơi hơn 100 trang đầu chỉ dành cho “tháng đầu tiên”, còn những năm sau trôi nhanh như gió thoảng – chính là thủ pháp nghệ thuật thể hiện cảm thức thời gian nội tâm. Cũng giống như khi ta sống trong đau khổ, từng giờ trở nên dài vô tận, còn hy vọng thì vụt qua như cơn gió lạnh cuối đông.

Một chủ đề khác xuyên suốt tác phẩm là khoảng cách giữa tầng lớp trí thức và quần chúng lao động. Trong những ngày đầu đến trại, nhân vật chính cố gắng kết thân với các tù nhân – những nông dân phạm tội. Nhưng rồi ông nhận ra: dù sống chung, cùng chịu đói, cùng bị đánh đập, giữa họ vẫn có một ranh giới vô hình. Không ai gọi ông là “đồng chí”. Và dù ông từng tin vào tư tưởng cách mạng, vào khả năng dẫn dắt nhân dân của tầng lớp trí thức, thực tế phủ phàng đã dội gáo nước lạnh: nhân dân không hiểu ông, không tin ông, và cũng không cần ông. Từ đây, ông đoạn tuyệt với ảo tưởng “thay đổi xã hội từ trên xuống” và bắt đầu tìm kiếm con đường cứu rỗi từ bên trong – bằng tình thương và sự tha thứ.

Về mặt tư tưởng, Ngôi nhà của người chết là khởi đầu cho thế giới quan hiện sinh mang màu sắc Kitô giáo mà Dostoevsky theo đuổi cả đời. Sau trải nghiệm cận kề cái chết (ông từng bị đưa ra pháp trường giả để hành hình), Dostoevsky thấu hiểu rằng nếu con người không tin vào điều gì cao hơn – như Thượng đế, như sự sống đời sau – thì cuộc đời sẽ trở nên vô nghĩa như việc “múc nước từ xô này sang xô kia rồi lại đổ về xô cũ” mãi mãi. Từ đó, trong các tác phẩm về sau, ông luôn đặt ra câu hỏi: Nếu Chúa không tồn tại, liệu con người có được phép làm tất cả? Liệu đạo đức có còn giá trị? Và nếu mọi thứ đều tương đối, liệu chúng ta có thể chịu đựng nổi sự cô đơn cùng cực trong vũ trụ vô thần?

Ở đoạn kết tác phẩm, khi Alexandr Petrovitch sắp được trả tự do, Dostoevsky để nhân vật độc thoại: “Những con người ấy – những tên giết người, cướp của, kẻ điên cuồng – kỳ thực là những con người mạnh mẽ nhất trong dân tộc chúng ta. Họ đã bị hủy hoại, nhưng tiềm năng của họ là không thể phủ nhận. Nếu họ được giáo dục, được yêu thương, được đối xử như con người… ai biết được họ có thể trở thành gì?” Câu nói ấy không chỉ là lời cảm thán, mà là tuyên ngôn – một niềm tin sâu sắc vào khả năng tái sinh của nhân loại. 

Viên Minh